Кыргыздар — этноним. «Манас» эпосун жараткан эл. Бул эпопеяда кыргыз элинин нечен кылымдар бою башынан өткөргөн окуялары сүрөттөлгөн. Ушуга байланыштуу Кыргыздардын байыркы жа о. кылымдардагы тарыхына кыскача токтолууга болот. «Кыргыз» аты биринчи жолу орхонэнесайлык түрк эстеликтеринде кездешет. Ал эми кытай тилиндеги китептерде бул этноним андан мурун ар түрдүү иероглифтер (тамга) менен жазылып келген. Алардын транскрчпциялары (чечмеленген) цяьгунь, хягас, хагас, сяцзясы, хэгасы, хэхэ, хякя, цилицисы, хэлецзы, циэргайсы жа киэрцзис. Кыргыздар (Киргизы) байыркы доордо Моңголиянын түн.батышындагы Кыргызнур көлүнүн айланасында көчүп жүрүшкөн. Андан кийин алар биздин заманга чейинки доордун аяк чендеринде гунн урууларынын кысымынын натыйжасында Саян тоолорун ашып Миң Суу (минусин) ойдуңуна көчүп барышып, жергиликтүү динлин уруулары менен аралаш жашашкан. Орхонэнесай рун жазуулары жа кытай китептеринде 6—9кда МиңСуу өрөөнүндө жашаган. Кыргыздар ждө маалыматтар көп кездешет.
Кыргыз
Кыргыз (Киргизы) турк кагандыгында. Бул мезгилдерде алар түрк кагандыгына (6—7к.) баш ийишкен, бирок кандайдыр бир деңгээлде саясий өз алдынчалыгын сактап калышкан. Түрк кагандыгы узакка созулган согуштардын жа ич ара келишпес жаңжалдын кесепетинен начарлай баштаган. Бул абалдан пайдаланып, 745ж. уйгур башкаруучусу Моюнчур СаянАлтайда жашаган уруулардын колдоосу менен түрк кагандыгын жеңип, Борб. Азиядагы саясий бийликти колуна алган. Моюнчурдун төңкөрүшүнө энесайлык Кыргыздар да активдүү катышкан. Бирок, бир аз убакыттан кийин алар, Түш. Сибирдеги башка уруулар сыяктуу эле уйгур кагандыгына күч менен бириктирилген. Бул абал деле көпкө созулган эмес. Кыргыздар түн. тараптан уйгур кагандыгына тезтез кол салып турган. Мына ошондуктан Моюнчурдан кийинки кан Мочжо Голе 758ж. Кыргыздарга каршы жортуул уюштуруп, алардын 50 миң жоокерин талкалаган. Буга карабастан уйгур каны Кыргыздарга саясий өз алдынчалыгын берүүгө аргасыз болгон. Алардын ортосундагы күрөш 820жылдардан баштап өтө күч алган. Жыйырма жылдык кармашуудан кийин уйгур канын жеңип алуусуна көзү жеткен кыргыз ажосу ага төмөнкүчө кабар берген: «Сенин өмүрүң бүттү. Мен жакында сенин алтын ордоңду алып, анын алдында атымды байлайм, туумду саямын. Эгерде мени менен күч сынаша алсаң тез кел, анте албасаң тезирек кет». Мына ушул мезгилдерде уйгур кагандыгынын ички жа тышкы абалы начарлай баштаган. 839ж. эпидемия тараган, кышында кар калың түшүп, малдар ири чыгашага учураган, ачарчылык күчөгөн. Кандын ордосунда ич ара келишпөөчүлүк күч алган,
сарай төңкөрүштөрү көбөйгөн. Чыгыш Түркстанда тибеттер менен болгон узакка созулган согуш өлкөнүн экономикалык абалын кыйындаткан. 840ж. уйгур аскер башчысы Күлү Бага козголоң чыгарып, кыргыз канын жардамга чакырган. Ал болсо ушул жагдайдан пайдаланып, 100 миң аскер менен ЭнеСай өрөөнүнөн Моңголияга карай жортуулга чыгып, Орхон дарыясынын боюндагы уйгур кагаңдыгынын борбору ОрдуБалыкты курчаган. Тарыхый маалыматтар бча кыргыз каны өзү уйгур башкаруучусунун ордосун талап, өрттөөгө катышка н. Акыркы уйгур каны Хэси Дэлэ өлтүрүлгөн. Уйгур каншасы (кытай принцессасы) Тайхо колго түшүрүлгөн.
ОрдуБалыктын калдыгын археологиялык изилдегенде, анын Кыргыздар тарабынан талкалангандыгы далилденди. Аны казганда «кыргыз (Киргизы) вазалары» табылган. Ал буюм жумуртка формасында, ичке моюндуу, түбү жалпак, кооздолуп жасалган. Мындай вазалар Кыргыздар жашаган МиңСуу өрөөнүндөгү көрүстөндөрдөн табылган. Алардын ЭнеСай ойдуңунун башка райондорунан табылышы, Кыргыздардын 840жылдары ал жерлерди каратып алгандыгын далилдейт. Мурун кыргыз канынын ордосу МиңСуу өрөөнүндө болгон, 840ж. кийин ал ТаннуОла тоосунун түштүгүнө, уйгур кагандыгынын борборунан 15 күндүк аралыктагы жерге көчүрүлгөн. Аны Батыш Моңголиядагы Улуу көлдөр айланасындагы кыргыз көрүстөндөрү ырастайт.
ЭнеСайлык Кыргыздар 9кда саясий жактан күчөп турган мезгилде Түш. Сибирди ж а Борб. Азияда көп райондорду каратып алышкан. Аны ошол жерлерден табылган археологиялык буюмдар аныктайт. Кыргыздардын өзүлөрүнө тиешелүү маданий, үрпадат калдыктары эң алгач Хакассиянын Тюхтят өрөөнүнөн казылып алынган. Алардын өзгөчөлөнгөн белгилери төмөнкүдөй: өлгөн адамдардын сөөгүн өрттөп, анын калдыктарын бир жылдан кийин көрүстөнгө алып келип көмүшкөн. Көрүстөндөрдүн үстү боз үй формасында курулган. Кыргыздардын бул адаты кытай китептеринде да жазылып калган. Алардын көмүү адаттарынын мындай калдыктары МиңСуу өрөөнүнөн алыс аймактардан да табылды.
Кыргыз (Киргизы). Бул археологиялык фактылардын жа китептердеги маалыматтардын негизинде 9 — 10кда Кыргыздардын кайсы территорияга чейин барышкандыгын аныктоого болот. ЭнеСай Кы түн. тарапта КызылЖарга чейин барышкан. Аларга тиешелүү көрүстөндөр ушул шаардын жанынан табылган. Уйгурлардын Кечжили тегин башчылык кылган бир бөлүгү азыркы ЯкутияБайкал тараптыкөздөй качып кетигакен. Алардын артынан Кыргыздардын баргандыгын Төмөнкү Иволга жа Хойцегордогу археологиялык табылгалар айгинелейт. Тегин Хэуче башчылык кылган уйгурлардын экинчи бир бөлүгү Моңголиянын чыгышында жашаган кидандарга качып кетишкен. Алардын артынан Кыргыздардын кууп барышын археологиялык табылгалар далилдейт.
- Кыргыз баталары. ЖАШ БАЛАГА АРНАЛГАН БАТАЛАР
- Журтту тазалап кетүү
- Саяк кыргызынан каба уругу алыбек баатырдын нарындын боюндагы өзбектин куртка коргонун бузганы
- Айкөл Манас. 7-китеп
- От алгансып
- Сура Ад-Духан
- Хан
- Риторика. Риторика илими
- Кедейкан. Токтогул Сатылганов 2-бөлүм
- Мүнүшкөр
- Байыркы фергана
- Жаман уул, жакшы уул
- МЕНИН УСТАТТАРЫМ
- Токтогул Сатылганов
- Математикалык статистика
- ТОКТОСУН САМУДИНОВ. МАСКА
- АРСТАНБЕК БУЙЛАШ УУЛУ
- Аңдышкан айыл болбойт, сатуулашкан дос болбойт
- Куйое баштык
- Пулатчы
- Автандил Арабаев. Жалгыз кайың
- Жоро-жолдош ээрчитүү
- Алдей, алдей ак бөбөк эй
- Чочутуу
- Ыбрайымдын мылтык көтөрүлүш
- Бугу боронбайдын оруска өкүл кишилер жибергени
- Кремация
- Эр мушташ
- Потомки Огузхана
- «Койлуу катын куйрук жейт, эрдүү катын таяк жейт»
- Конок үйү
- АМАН ТОКТОГУЛОВ. МЕНИН ЖОЛУМ
- Алачка
- Беттен алуу
- Нысапсызга кашык салса, беш ууртайт
- Төө сойсоң да барбайм
- Чоңдөбө көрүстөнү
- АРСЛАНБАП
- «КОЖОЖАШ» ЭПОСУНАН ҮЗҮНДҮЛӨР
- Сура Аль-Фатх
- СҮЙҮНБАЙ ЭРАЛИЕВ. ӨРТ ӨЧҮРГҮЧ КУЗЬМЕНКО
- Ийсинип кетүү, ийитип алуу
- Пантүркизм
- ЖОЛООЧУ РЫСБАЕВ. СҮЙЛӨШҮҮ
- МИДИН АЛЫБАЕВ. ААЛЫ ТОКОМБАЕВГЕ
- Табасы канды
- Кыргыз макалдары А-4
- Толубай сынчы
- «Алдыңа келсе атаңын кунунан кеч»
- РАМИС РЫСКУЛОВ. ТИЛЕК
- Түрк уруулары
- Тайата, тайэне менен жээн небере
- ААЛЫ ТОКОМБАЕВ. ЖАЙКЫ ТАНДА
- Нан тиштетүү
- Сура Ас-Саджда
- Сура Аль-Джасийа
- Ферганалык кыргыздын колонизатордон мизи кайтканы
- Чүлүктөп, ноктолоп, буйлалап, айдап алуу
- СҮЙҮНБАЙ ЭРАЛИЕВ. МЕН–КЫРГЫЗ
- Секелек кыз
- Байдылда Сарногоев. Алтын тиштүү алмакан
- ТОО СУУСУ
- РАМИС РЫСКУЛОВ. АЙЫЛЫМ
- Кыргыз каада-салттар
- Адилдин орустан өлгөнү
- Массалык маалымат каражаттары (СМИ)
- Тартуу
- Солто кыргызынын караганы
- Эки айылды эриктирбей, бир айылды бириктирбей
- Тукум курут кылуу
Кыргыз
