Моголстан

Моголстан – Чагатай улусунун түндүк-чыгыш бөлүгүндө 14-кылымдын орто ченинде түзүлгөн  өз алдынча менен. Чыңгыз хандын империясы түзүлгөндөн тартып, моңголдордун башкаруучу жана аскердик төбөлдөрү бири-бирине каршы эки топко бөлүнүшкөн. Алардын бир бөлүгү (Чагатай, Күйүк, Барак) моңголдордун турмуш-тиричилигин, салт-санаасын жана жашоонун көчмөн образын тутунушкан. Алар отурукташкан аймактардын калкын талап-тоноонун эсебинен күн көрүүнү  жана шаарларды кыйратып, жайыттарга айландырууну көздөгөн. Экинчи топтогулар (Мунке, Масудбек, Кебек) борборлошкон хандык бийликти орнотууну, а. чейин, кол өнөрчүлүктү, шаарларды өнүктүрүүнү колдошкон жана талап-тоноого каршы болушкан. Биринчи топтун жактоочулары Чагатай улусунун түндүк-чыгышындагы Жетисууда, экинчиси  – Мавераннахрда жайгашкан. 14-кылымдын 1-жарымында аталган карама-каршылыктардын күч алышынан Чагатай улусунун аймактары ичара бөлүнүп, өз алдынча эки мамлекеттин түптөлүшүнө негиз түзүлгөн. 1346-ж. Чагатай улусунун акыркы ханы Казаган  өлтүрүлгөндөн кийин Мавераннахрда түрк эмиринин бир канча майда ээликтери түзүлгөн. Чагатай улусунун чыгыш бөлүгүндө Моголстан амлекет бирикмеси калыптанып, дуулат эмири Пулатчынын чагатай тукуму деп саналган Тоглук-Темирди 1348-ж. Аксу ш-нда тактыга олтургузушу менен башталган. Мавераннахрдын калкы мурункудай чагатайлар деген атын сактап калган, ал эми Моголстандын көчмөндөрү өзүлөрүн жергиликтүү тилде могол, моголдор деп атап калышкан. Моголстан мамлекет Чагатай хандарынын мурунку ордосу Алмалык ш-н байтакты кылган. Анын аймагы Мухаммед Хайдардын маалыматы б-ча узунунан да, туурасынан да жети-сегиз айчылык жолду талап кылган. Чыгышында ал калмактар тараптагы Баркөл, Эмил жана Иртыш; түндүктө – Көкчө-Теңиз (Балхаш), Бум-Лишен жана Каратал; батышта Түркстан жана Ташкен; түштүктө – Фергана, Кашкар, Чалыш жана Турпан облус-тары менен чектелген. Моголстандын түштүк-батышы «Маңглай-Субе», («Маңдай тарап», «Күнгөй тарап») деп аталган жана ал дуулат эмирлеринин ээлиги катары Фергананын чыгышы, Чыгыш Түркстандын батыш бөлүгүн жана түндүктө  Ысыккөлгө  чейинки жерлерди камтыган. Мамлекеттин чектери ар кандай тарыхый жагдайларга жараша  өзгөрүлүп турган. Тоглук-Темирдин учурунда анын карамагына Маңглай-Субе, Чыгыш Түркстан, Теңиртоо, Жетисуу жана Жуңгария кирген. Моголстан мамлекет 16-кылымдын башында экиге бөлүнүп кеткен. 1514-ж. Султан Саид хан Моголстандын түндүк бөлүгүнөн ажыраган жана Чыгыш Түркстандын түштүк-батыш бөлүгүн (борбору Яркенд) гана башкарып калган. Чыгыш бөлүгүндө анын бир тууганы Мансур хан (борб. Аксуу) кожоюндук кылган. Ушул мезгилде саясий аренага Мухаммед Кыргыз башында турган кыргыздар чыккан. Соңку тарыхый окуялар, кыргыздардын Моголстанды толук ээлеши, алардын ички чарбалык жана этностук байланыштарынын  өнүгүүсүнө  мүмкүнчүлүк түзүп,  өз алдынча менен-түүлүгүнүн түптөлүшүнө алып келген.

• Кыргыз макалдары- С
• Тергебей эле кой
• ЖААН, ЖЕР, ӨСҮМДҮК
• «КОЖОЖАШ» ЭПОСУНАН ҮЗҮНДҮЛӨР
• Сура Ан-Нур
• Абдулкадыр Инан
• «КЫЯМАТ» РОМАНЫНАН 1. Моюнкумдагы алаамат
• Турпанга качкан эл
• БАЙДЫЛДА САРНОГОЕВ. МЕКЕНИМ
• Буйрук
• Сыйкырдуу сака
• Айрым ата-энелердин терс тарбия-таалими
• Оодарыш
• Бетинен өөп кой, колунан кармап кой, ал-жайын сурап кой
• Алганга бар, бергенге жок
• Көкчөнүн өлүшү 3-бөлүк
• Жезденин кулагын чоюу
• Чычкан мурдун канатпоо
• «Акылдуу отко карайт, акмак казанды карайт»
• Жер соорусу Аксы экен
• Кайра жаралуу
• Ишеним кат
• Сура Аль-Муззаммиль
• Той ээсинин сыйы
• Дамбал уурдоо ырымы
• Кыргыз Республикасындагы билим берүү системасы
• Тилин сунуу, мырыйуу
• СҮЙҮНБАЙ ЭРАЛИЕВ. ЗОНАДАН КӨЧҮРГӨНДӨ
• Санжыра. Кыргыз санжырасы
• Ичкүптүлүк
• Жүгөн үзмө неме көрүнөт
• Солто кыргызынын караганы
• «Талаа жери кең жер, улуу-кичүүгө тең жер»
• АМАН ТОКТОГУЛОВ. КОНДИЦИОНЕР
• БАЙТЕМИР АСАНАЛИЕВ. АЗ КАЛДЫ
• Санжыра чечүүнүн үлгүсү
• АЛЫКУЛ ОСМОНОВ. НЕГЕ КЕЧИГЕТ (1942-жылдын жазына)
• КҮНДҮН ЧЫГЫШЫ, БАТЫШЫ
• Сөздөр жана алардын мааниси
• Кыргыз эл оюндары. Мергенчи, мөмөнү уруп түшүрүү, найза ыргытмай
• Сура Ат-Тарик
• «Коенду камыш, эрди намыс өлтүрөт»
• Дүйнөдө канча кыргыз бар?
• Сура Аль-Мумтахана
• Байдын эрке баласы
• Сулуу көрүп
• Автандил Арабаев. Ашыктыгы Барпынын…
• Карынбай
• Бөрү баласы ит болбойт
• Кыргыз жери жайлоолорго бай
• Автандил Арабаев. Чыгарат акын ыр көркүн
• Бүбүсара Бейшеналиева
• Сура Ан-Ниса
• Кыргыздардын жуңгарияга көчүрүлүшү
• Жайытты бир күндө түгөтпөйлү
• Түргөш тыйындары
• Ата мурасы жөнүндө сөз
• Толгонайдын монологу
• Мундуздар
• Усун мамлекети
• Таш кескич машина
• Жаман эрге чыккыча жайдагым, жаман аял алгыча бой-догум
• Каржилик берүү
• Жууну-жүз чаюу
• «Жер тамырынан эл тамыры көп»
• Жеңижок менен Наркүлбүбүнүн (Рыскүл) айтышы
• Түзөтүү-эмгек колониясы
• Маджму-ат-таварих
• Талкан – күл азыктарынын бири
• Ой-пикир түзүүчүлүк

Кыргыз